Polski Związek Niewidomych: ewolucja i stan obecny. Artykuł Andrey Tikhonov
Doktorant stacjonarnych studiów nauk o polityce Uniwersytetu Wrocławskiego

Od 1951 r. pod niezmienioną nazwą Polski Związek Niewidomych (PZN) wspiera swych członków i ich rodziny przez prowadzenie rehabilitacji podstawowej, leczniczej, społecznej oraz działania na rzecz aktywizacji zawodowej. Anna Woźniak-Szymańska piastująca stanowisko prezesa Zarządu Głównego PZN od 2004 r. tak nakreśla kontekst historyczny: „wszystko zaczęło się od marzenia, by niewidomi byli samodzielni i mogli brać aktywny udział w życiu społecznym”. 16-17 czerwca 1951 r. połączenie Związku Pracowników Niewidomych RP i Związku Ociemniałych żołnierzy RP zapoczątkowało działalność PZN. Zgodnie z statutem PZN zrzesza osoby niewidome i słabowidzące „w celu ich społecznej integracji, rehabilitacji, wyrównywania szans w dostępie do informacji, edukacji, zatrudnienia i szeroko pojętej aktywności społecznej, a także w celu ochrony ich praw obywatelskich”. PZN powstał w warunkach, kiedy osoby z dysfunkcją wzroku odczuwały niezadowolenie z społecznych, gospodarczych, politycznych lub technologicznych aspektów społeczeństwa. Niechęć pogodzenia się z skutkami utraty wzroku stało się przyczyną samoorganizowania się środowiska na drodze do dążenia do wspólnych celów oraz reprezentacji i ochrony swych interesów. PZN to jedyna w Polsce pozarządowa organizacja członkowska powołana i zarządzana przez osoby niewidome i słabowidzące; jest to najbardziej reprezentatywne stowarzyszenie ludzi z dysfunkcją wzroku na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W poczet członków stowarzyszenia przyjmuje się osoby całkowicie niewidome, słabowidzące, ociemniałe i nowo ociemniałe.

PZN posiada rozbudowaną strukturę administracyjną, dzięki której niemal w każdym powiecie funkcjonuje uprawniona jednostka. Aktualna struktura administracyjna powstała w 1998 r. w związku z reformą administracyjną. 36 Okręgów przekształcono w 16 jednostek wojewódzkich, które zaczęły swoją działalność od 1 stycznia 1999 r. Okręg odpowiada terytorium danego województwa, a Koło, będąc podstawową jednostką, obejmuje swoim zasięgiem dzielnicę miasta/miasto lub obszar jednego/kilku powiatów. Obecnie działalność prowadzi 337 Kół. Każdy z 16 okręgów posiada osobowość prawną i koordynuje pracę podległych mu Kół, prowadzi ich księgowość i rozlicza rachunki, ubiega się o dofinansowanie projektów, które można zrealizować w jednostkach podstawowego stopnia. Na przykład Okręg Dolnośląski obejmuje swoją opieką 27 Kół. Każdy Okręg ma siedzibę w mieście wojewódzkim, natomiast siedzibą władz naczelnych jest Warszawa. Działalność w zakresie realizacji celów statutowych również wykonują 17 jednostek nie posiadających osobowości prawnej znajdujące się w różnych miastach, np. Ośrodek Rehabilitacji i Szkolenia, Sanatorium, Ośrodki Leczniczo-Rehabilitacyjny, Instytut Tyflologiczny, Domy Pomocy Społecznej, Warsztaty Terapii Zajęciowej, Zakład Aktywności Zawodowej, Środowiskowe Domy Samopomocy. Podobna sieciowa struktura umożliwia docieranie do jak największej liczby osób z dysfunkcją wzroku, daje im szansę trwałego uczestnictwa w różnorodnych projektach i zatrudnienia. Chociaż Związek opiera swoją działalność na pracy społecznej członków, ale do prowadzenia swych spraw może zatrudniać pracowników.

Rozbudowany aparat administracyjny PZN składa się z 3 szczebli, z których każdy z kolei obejmuje kilka organów. Władze naczelne stanowią Krajowy Zjazd Delegatów, Zarząd Główny, Prezydium Zarządu Głównego, Główna Komisja Rewizyjna oraz Sąd Koleżeński. Władze stopnia wojewódzkiego to Okręgowy Zjazd Delegatów, Zarząd Okręgu, Prezydium Zarządu Okręgu oraz Komisja Rewizyjna Okręgu. Walne Zebranie Koła, Zarząd Koła oraz Komisja Rewizyjna Koła (jeżeli została powołana) są organami władzy ogniw stopnia podstawowego. Kadencja władz wszystkich stopni trwa 4 lata.

Stowarzyszenie może poszczycić się znacznymi osiągnięciami. W 1952 r. przyznano niewidomym pierwszej i drugiej grup ulgi w komunikacji miejskiej, kolejowej i autobusowej międzymiastowej. W 1968 r. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej podjęło decyzję, że legitymacja PZN uprawnia do bezpłatnego korzystania ze wszystkich placówek społecznej służby zdrowia. W 1970 r., na wniosek PZN, władze państwowe przyznają fundusze na pomoc lektorską dla pracowników niewidomych. W 1982 r. Sejm przyjmuje uchwałę, na podstawie której niewidomi po przepracowaniu 5 lat nabywają prawo do renty inwalidzkiej. W 2004 r. PZN zarejestrowano jako organizację pożytku publicznego. W 2008 r., na skutek wieloletnich starań PZN, prawo farmaceutyczne nakłada obowiązek umieszczania na opakowaniach produktów leczniczych informacji w brajlu. W 2008 r., po wielu latach pracy Związku, wprowadzono ustawę, na mocy której przyznano osobom niepełnosprawnym prawo wstępu do obiektów użyteczności publicznej wraz z psem przewodnikiem. W 2010 r., dzięki staraniom liderów PZN, usunięto z kodeksu cywilnego artykuł 80. Kontrowersyjny przepis stanowił, iż jeżeli osoba nie mogąca czytać ma złożyć oświadczenie woli na piśmie, oświadczenie powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Od 2011 r. osoby niewidome mogą głosować z wykorzystaniem różnych ułatwień (nakładka brajlowska na kartę do głosowania).

PZN aktywnie działa na skalę międzynarodową. W sierpniu 1984 r. w Oslo zostaje otworzona Europejska Unia Niewidomych (European Blind Union). PZN jest członkiem tej międzynarodowej organizacji do dzisiaj. W październiku 1984 r. stworzono światową Unię Niewidomych (WBU, World Blind Union). Od pierwszego zgromadzenia ogólnego PZN pozostaje jej członkiem. WBU zrzesza organizacje z 190 krajów. W 2012 r. Polska ratyfikuje Konwencję ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych. Polska delegacja rządowa składa dokumenty ratyfikacyjne w głównej siedzibie ONZ w Nowym Jorku. Środowisko organizacji pozarządowych, działających na rzecz osób niepełnosprawnych w Polsce, reprezentowała Anna Woźniak-Szymańska, prezes PZN.

PZN aktywnie działa również w skali krajowej. W 2003 r. powstaje Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, które zrzesza organizacje członkowskie osób niepełnosprawnych w Polsce. PZN jest jednym z założycieli. W 2008 r. powstaje Koalicja na Rzecz Osób z Niepełnosprawnością, PZN jest współzałożycielem i członkiem wspomnianej organizacji, która zrzesza ponad 40 stowarzyszeń i fundacji, działających na rzecz osób z różnymi dysfunkcjami. Prezesem zarządu zostaje Anna Woźniak-Szymańska, która pełni tę funkcję do dzisiaj. W 2014 r., na zaproszenie PZN-u, spotkają się przedstawiciele kilkunastu organizacji działających na rzecz osób z dysfunkcją wzroku i podejmują decyzję o współpracy oraz wspólnym wypracowaniu przyszłych stanowisk w sprawach niewidomych. W tym celu powstaje
internetowa platforma dialogu między organizacjami – pod nazwą “Niewidomi Razem”.

Z inicjatywy PZN w dniu 23 czerwca 2016 r. ruszył Parlamentarny Zespół ds. Osób z Niepełnosprawnością Narządu Wzroku. Aktualnie w jego skład wchodzi 9 członków (8 z listy Prawo i Sprawiedliwości i 1 osoba z listy Nowoczesnej). Jak tłumaczyła przewodnicząca, Małgorzata Wypych, zespół powołano, ponieważ zdaniem specjalistów, osoby niewidome i niedowidzące są pozostawione same sobie – nie mają dostępu do rehabilitacji i nauki najprostszych czynności. Podczas pierwszego posiedzenia, które odbyło się 20 lipca 2016 r., prezes Zarządu Głównego PZN, Anna Woźniak-Szymańska, podkreślała, że brakuje profilaktyki chorób oczu i podstawowej rehabilitacji osób ociemniałych. Główny problem tkwi w tym, że działalność i inicjatywy nakierowane na osoby z niepełnosprawnością wzroku zależą od grantów i konkursów, przez co nie mają one płynności finansowej, tak potrzebnej do prowadzenia stałych zajęć i rehabilitacji. „Jeśli popełnimy jakiś błąd lub stracimy pieniądze z PFRON, to osoby z niepełnosprawnością wzroku stracą szansę na samodzielność”.

Polski Związek Niewidomych ma bogatą historię i zrzesza wielu specjalistów posiadających cenne doświadczenia. Wiele lat ciężkiej pracy przyczyniły się do poprawy warunków życia osób z dysfunkcją wzroku, wzrostu stopy życiowej i znacznych zmian w odbiorze niewidomych i słabowidzących. Organizacja przeżywała zarówno chwili stabilizacji finansowej, rozwoju, jak i wielkie porażki i niepowodzenia. W społeczeństwie w sposób permanentny tkwi potrzeba rehabilitacji osób z dysfunkcją wzroku. Po pierwsze, z danych GUS wynika, że w Polsce żyje ponad 1 mln 800 tysięcy osób z dysfunkcją wzroku, co stanowi 4.6% ludności. Ten procent stale rośnie z powodu różnych przyczyn. Rozwój technologiczny i masowe korzystanie z urządzeń otaczają człowieka wizualną informacją. Nieustanne używanie gadżetów elektronicznych negatywnie wpływa na funkcjonowanie narządu wzroku. Obniżenie ostrości wzroku, zaburzenia widzenia, częściowa albo całkowita utrata wzroku – to wszystko są konsekwencje postępu technicznego. Odnotowano, że choroby oczu atakują coraz młodszych ludzi. Zaćma, jaskra, odwarstwienie siatkówki, zwyrodnienie plamki żółtej nie są już właściwe wyłącznie osobom starszym. Ponadto wielu ludzi nagle traci wzrok w wypadkach. Niewidomi, słabowidzący i ociemniali potrzebują wszechstronnej rehabilitacji, którą oferuje PZN. Właśnie ta organizacja prowadzi programy, w ramach których osoba może znów nauczyć się np.: obierać ziemniaki, kroić chleb, czytać, chodzić samodzielnie, pracować itp. Po drugie, starzenie się ludności zwiększa liczbę pacjentów w poradniach okulistycznych. Lekarze są w stanie diagnozować, prognozować, wystawiać recepty. Jednakże odnalezienie się w nowej rzeczywistości nie kończy się na leczeniu. Po trzecie, państwo nie oferuje żadnego stale sfinansowanego programu rehabilitacji osób z zaburzeniami wzroku. Jak uważa Małgorzata Pacholec, dyrektor Instytutu Tyflologicznego, „w Polsce nie ma instytucjonalnego systemu pomocy ludziom niewidomym i tracącym wzrok”.

Konkludując, można stwierdzić, że popyt na usługi PZN zawsze jest i będzie wzrastał. Konieczność sprawnego funkcjonowania PZN jest niezbędna dla dobra całego państwa.

Andrey Tikhonov
Doktorant stacjonarnych studiów nauk o polityce Uniwersytetu Wrocławskiego